Để giảm rủi ro khi sáp nhập doanh nghiệp

 

Trào lưu mua bán và sáp nhập doanh nghiệp (M&A) tại Việt Nam đang diễn ra khá phổ biến và đặt ra nhiều rủi ro mà doanh nghiệp có thể gặp. Vậy có cách nào để hạn chế rủi ro?

Công ty X và công ty Y giao kết hợp đồng mua bán hàng hóa. X là bên mua và chưa thanh toán đầy đủ tiền hàng cho Y. Sau đó X sáp nhập vào công ty Z. Để thu hồi tiền mua hàng, công ty Y khởi kiện công ty Z.

Tại tòa, đại diện của Z cho rằng, khi Z nhận bàn giao thì X đã cam kết tự chịu trách nhiệm về các khoản nợ trước đó. Trên thực tế, X đã lừa dối Z, đã mang tài sản sáp nhập đi thế chấp cho ngân hàng. Z cho rằng Y đòi tiền Z là không đúng, trách nhiệm phải thuộc về X, Z chỉ là người có quyền lợi liên quan còn bị đơn phải là X.

Vấn đề đặt ra là bên nhận sáp nhập có phải chịu trách nhiệm với chủ nợ trước đây của bên bị sáp nhập hay không và chịu trách nhiệm như thế nào? Nếu giá trị tài sản của bên bị sáp nhập không đủ để thanh toán các khoản nợ cho các chủ nợ, thì bên nhận sáp nhập có phải trả nợ thay?

Hai lựa chọn trong sáp nhập

Hãy hình dung về tình huống trên một cách đơn giản, tựa như chuyện của người làm vườn. Người này có một cái cây tên A và cây này đang bị sâu bọ tấn công. Vì thời tiết đang không tốt, cây A không đủ sức chống chọi lại sâu bọ, nếu không xử lý kịp thời thì A khó phát triển bình thường, thậm chí có thể chết.

Trong vườn, người thợ còn có cây B, to lớn, khỏe mạnh hơn cây A. Ông này có hai lựa chọn:

Một là, chặt cây A, mang ghép vào cây B. Lúc này, không còn cây A nữa, A trở thành một phần của cây B. Với quá trình ghép cây đó, người làm vườn sẽ dùng sức đề kháng của cây B để chống lại sâu bọ trên phần cây A vừa ghép vào. Nếu quá trình này thành công, cây B sẽ phát triển hơn so với lúc trước, vì nó mang trên mình thêm cả phần cây A mà người làm vườn vừa ghép vào.

Hai là, người làm vườn tách một nhánh cây từ B ra trồng riêng, ta gọi là cây B’. Sau đó, ông lại mang cây A ghép vào cây B’. Khi quá trình này hoàn tất, ông lại mang cây B’ (lúc này đã có A trên mình) ghép lại vào cây B.

Các lựa chọn ghép cây của người làm vườn giống như việc lựa chọn hình thức pháp lý trong quá trình thôn tính một doanh nghiệp trên thị trường. Mục đích đều là mua doanh nghiệp khác, trong bối cảnh doanh nghiệp bị mua đang trong tình trạng khủng hoảng nợ.

Thế nhưng, lựa chọn khác nhau sẽ dẫn đến những hệ quả khác nhau đối với nhà đầu tư. Hình thức sáp nhập tựa như lựa chọn thứ nhất của người làm vườn. Theo đó công ty bị sáp nhập chuyển toàn bộ tài sản, quyền, nghĩa vụ và lợi ích hợp pháp sang công ty nhận sáp nhập, đồng thời chấm dứt sự tồn tại của công ty bị sáp nhập(1). Khi chặt cây A để mang A ghép vào cây B, mặt tích cực là cây A trở thành một phần của cây B, bằng sức đề kháng của mình cây B sẽ tiêu diệt sâu bọ trên phần cây A vừa ghép vào. Tuy vậy, tại thời điểm ghép phần A vào cây B, ngoài phần cây (lợi ích) việc này cũng mang cho B cả phần sâu bọ (nguy cơ).

Lợi và hại

Nhìn từ góc độ pháp lý, doanh nghiệp nhận sáp nhập phải kế thừa các nghĩa vụ của A trước đó. Điều này xuất phát từ nguyên lý bảo vệ quyền lợi của chủ nợ, nhằm tránh tình trạng các doanh nghiệp lợi dụng quá trình sáp nhập để lẩn tránh nghĩa vụ trả nợ. Như vậy, hệ quả là: A chấm dứt sự tồn tại, sau đó tài sản được xác định là của B, nghĩa vụ - nợ cũng vậy. Nếu nợ có nhiều hơn tài sản, logic của vấn đề là B phải dùng tài sản mà mình sở hữu, không kể tài sản này có từ A chuyển sang hay không, để trả nợ.

Dưới góc nhìn của nhà đầu tư, hoạt động sáp nhập như trên hàm chứa rủi ro lớn. Cần có giải pháp để một mặt B vẫn mua được A, nhưng mặt khác B không phải trả nợ thay cho A, trong trường hợp giá trị tài sản của A không đủ thanh toán cho các khoản nợ này. Lựa chọn thứ hai của người làm vườn có thể đáp ứng được điều này. Cơ sở cho lựa chọn chính là chế độ trách nhiệm hữu hạn của pháp nhân. Theo đó, các chủ nợ không có quyền đòi nợ cổ đông, vì họ không có nghĩa vụ trả nợ thay cho A.

Vì thế, để tiến hành thương vụ, trước hết B chuyển một phần tài sản của mình thành lập công ty con là B’. Sau đó B’ sẽ mua A. Điều này cũng tương tự như khi ghép A vào cây B’ của người làm vườn. Khi tiến hành thương vụ theo “đường vòng” như vậy có hai cái lợi:

Thứ nhất, nếu “sâu bọ” quá nhiều, cùng lắm là chỉ làm chết A và B’, cây B đang ở ngoài cuộc cấy ghép nên sâu bọ không lan qua được.

Thứ hai, quá trình chuyển hóa từ phần cây A vào B không tránh khỏi những xáo trộn nhất định. Với việc dùng B’ để mua A, B tránh được những xáo trộn không cần thiết, xáo trộn (nếu có) sẽ do B’ xử lý.

Sau khi B’ đã xử lý xong phần sâu bọ của A - bảo đảm sự ổn định sau sáp nhập - việc còn lại là B: hoặc tiếp tục sáp nhập B’ vào B hoặc đơn giản là để B’ hoạt động một cách độc lập.

Trở lại câu chuyện ở trên, dẫu khi bàn giao mình cho Z,  X cam kết tự chịu trách nhiệm về các khoản nợ trước đó, nhưng cam kết này không có giá trị. Việc chối bỏ trách nhiệm của Z là không hợp lý.

Có nhiều cách thức để các bên lựa chọn trong các thương vụ sáp nhập doanh nghiệp. Nhìn từ góc độ của doanh nghiệp nhận sáp nhập, yêu cầu đặt ra là quá trình sáp nhập phải bảo đảm (i) giảm thiểu rủi ro và (ii) bảo đảm hoạt động bình thường của doanh nghiệp. Cách thức tiến hành sáp nhập một cách trực tiếp được tiến hành phổ biến như hiện nay chưa đáp ứng được yêu cầu trên. 

Bài này tôi đã đăng trên Saigon Times ngày 04.09.2014. Thời gian qua nhanh quá!